Fototeka | Collection

KEL MARUBI

Keli, djali i dytë i Rrok Kodhelit, (malësorit nga Zadrima që kujdesej për shtëpinë e fotografit italian Pietro Marubbi) lindi në Shkodër më 1869. Që fëmijë “rritet së toku” me fotografinë në punishten artistike të Pietros, i cili më pas do të bëhej edhe babai i tij adoptues.

Pietro Marubi nuk kishte fëmijë, ndaj ndihmësit kryesorë ishin Rroku dhe dy djemtë e tij, Matia dhe Keli. Pasi u jep njohuritë bazë të fotografisë, Pietro dërgon në Trieste më të madhin e tyre, Matinë, në studion “Sebastianutti & Benque”, për të nxënë më tej zanatin. Pas qëndrimit disavjeçar, Matia, me përvojën e fituar në studion e Triestes – atëbotë pjesë e Perandorisë Austro-Hungareze, kthehet në Shkodër ku fillon të punojë së bashku me Pietron, planet e të cilit për t’i lënë stafetën e punishtes ndërpriten befas me vdekjen e parakohshme të Matisë më 1881. Kështu, vendin e Matisë e zë i vëllai, Keli, i cili po ashtu ndjek të njëjtin itinerar, në Trieste, tek e njëjta studio, për të përvetësuar, për aq sa mundej, zejen e fotografisë.

Pas një ose dy vitesh praktikë në Trieste, Keli kthehet në Shkodër dhe punon për disa vite bashkë me Pietron. Pas vdekjes së Pietros më 1903, Keli trashëgon punishten dhe vazhdon biznesin tanimë të ngritur të fotografisë. Në nder dhe kujtim të Pietros ai merr mbiemrin Marubbi, të cilin e mban gjer në fund të jetës.

Keli ishte një ndër fotografët më të spikatur të kohës dhe padyshim më prodhimtari ndër tre burrat e dinastisë Marubi. Siç e cilësonte edhe Gérard Girard në artikullin ‘Notes on early photography in Albania’ - ‘më i zoti ishte padyshim Kel Marubi, Matthew Brady dhe Nadari i kohës së tij’.

Si çirak, Keli fillon të merret me fotografinë në punishten e Pietros që në moshën 14-vjeçare dhe me kohë ia del ta shndërrojë dyqanin e të atit birësues në studion më me emër në vend, duke shenjuar për afro gjysmë shekulli një karrierë të pamenduar në historinë e fotografisë shqiptare. Prodhimtaria e tij e dendur shtrihet nga viti 1890 deri në fundin e viteve 1930.

Në frymën e atdhetarizmit që mbizotëronte qytetin në atë kapërcyell shekulli XX, ku rol domethënës kishte edhe Kel Marubi, në përkrahje të frymës kombëtare të shkrimit të shqipes dhe traditës së Rilindjes Kombëtare për shqipërimin e termave shkencorë, studion e tij fotografike e quan “Dritëshkrojetoria Marubbi”. Kështu, fjala fotografi zëvendësohet me ‘dritëshkruesi’, kalkim gjuhësor të cilin e hasim shpesh në këtë periudhë te fotografët e hershëm, si në Jug (sjell në vëmendje Petro Dhimitrin), ashtu edhe në Veri të vendit. Keli ishte një përkrahës entuziast i lëvizjes për pavarësi dhe që në moshë të re përfshihet në aktivitetin patriotik. Shumë nga shkrepjet e tij të kësaj kohe paraqesin ngjarje dhe personazhe të kësaj periudhe; grupe malësorësh të armatosur, prijësin e kryengritjeve të Veriut për pavarësi, Dedë Gjo Lulin, bashkëshortët luftëtarë Shote dhe Azem Galica etj.

Prodhimtaria e tij e ngjeshur, e larmishme, e shtirë në dy shekuj tejçon në thelb atmosferën në të cilën gjendet i mbërthyer shpirti i qytetit oriental. Nga fotografitë e oficerëve osmanë, të cilët e kishin për zemër të fotografoheshin, njëlloj si sulltani i tyre Abdülhamid II, i cili e kish kuptuar që herët rëndësinë dhe fuqinë e madhe të imazhit, pavarësisht pengesës në dukje të islamit, e deri te konsujt apo diplomatët e huaj me veshjet e tyre pompoze në kontrast të thellë me luftëtarët e lodhur, e shpesh të rreckosur të kryengritjeve të Veriut të Shqipërisë.

Galeria e skenave dhe karaktereve të fotografuara në studio vit pas viti zë e pasurohet me portrete të tregtarëve, zotërinjve, familjeve të zgjeruara shkodrane të cilat kryesisht pozojnë me petka tradicionale, të cilat me kalimin e viteve fillojnë e zhduken nga hapësira publike duke u zëvendësuar gradualisht me rrobat allafrënga ku spikasin kostumet, kravatat, kapelat e modës, shprehje të një moderniteti që kishte hedhur rrënjë e po përhapej pa u vënë re në qytet. Dëshmi e këtij tranzicioni epokash janë edhe shkrepjet e bukura në studio të personazheve veshur me petka tradicionale në pozë mbi biçikletat e sapoblera apo inskenimet e vajzave me veshje karakteristike duke qepur me makinën qepëse ‘Singer’, shkrepje të rralla ku objekti industrial fiton të njëjtën rëndësi dhe përparësi me personazhin/et e fotografuara.

Keli e ushtroi aktivitetin fotografik si në studio, ashtu edhe jashtë në qytet, duke nxjerrë në pah pamje të një aspekti dokumentar dhe ilustrativ të shoqërisë së kohës - nga ahengjet, piknikët dhe festat e shtresës së pasur të qytetit deri tek imazhet e esnafëve, terzinjve, argjendarëve, muzikantëve, bandave muzikore, procesioneve dhe ceremonive fetare, e ku tok me shkrepjet e malësorëve të Veriut me veshjet e tyre të përkora, krijojnë një ansambël të pashoqe imazhesh ekzotike.

Për shkak të reputacionit të tij si artist i njohur, Keli u thërrit shpesh nga mbreti Nikolla I i Malit të Zi për të fotografuar oborrin mbretëror, si edhe disa nga martesat e fëmijëve të tij në kapërcyell të shekullit.

Sipas Gérard Girard, 'Kel Marubi ka përdorur pllaka me xhelatinë bromuri argjendi të formatit 120 x 120 mm'. Ndër furnizuesit kryesorë të tij ishte firma e M. Cappelli në Milano. Ky biznes i madh fotografik ishte ndoshta agjencia që Keli porositi edhe prodhimin e 'cabinet cards' të tij, me logon (imprint) 'Atelier Marubbi Skodra' apo ‘Michel Codelli Photographe’.

Në vitet 1920 studio “Marubi” gëzonte një reputacion të madh dhe ishte shumë fitimprurëse. Në këtë kohë Keli porosit shtypjen në tirazhe të mëdha, kryesisht në Itali të serive të ndryshme të kartolinave me pamje të Shkodrës, personave të njohur të qytetit, por edhe malësorë/e me veshjet e tyre tradicionale. Studioja ishte një biznes i suksesshëm familjar, ku veç Kelit në të punonin edhe fëmijët e tij, ndër të cilët dallohej djali i madh Gega, i cili u dërgua për të studiuar në shkollën e porsahapur “l’Ecole Technique de Photographie et de Cinématographie”, në Paris.

Pavarësisht përhapjes së madhe të studiove fotografike në tërë Shqipërinë në vitet 1920 – 1930, studioja e Kel Marubit vazhdoi të mbetej ndër më të njohurat në vend. Në vitet 1930, Mbreti Zog (që herë frekuentues i studios dhe klient special i saj), i cili prej viti 1928 ishte shpallur sovran i shqiptarëve, kërkoi shërbimin e Kel Marubit, ndër të tjera edhe për fotografitë zyrtare që ishin të detyrueshme për përdorim në të gjitha zyrat dhe mjediset e administratës shtetërore. Gjithashtu, në këtë kohë Kel Marubi kishte fituar edhe statusin e fotografit të oborrit mbretëror, ku dokumenton në vijimësi aspekte të ndryshme të mbretërimit të monarkut. Shërbimi i fundit që i bëri mbretit të tij ishin disa shkrepje të Geraldinës, mbretëreshës së ardhshme, pak muaj para dasmës mbretërore të vitit 1938.

Kel Marubi vdes më 1940-n, në fillim të Luftës së Dytë Botërore, dhe studion e tij e trashëgon djali i madh i familjes, Gega.

GEGË MARUBI 1907 – 1984 

Djali i madh i Kel Kodhelit (Marubbi) dhe i përzgjedhuri prej tij për të vazhduar traditën e fotografisë së Studios “Marubi”. Për këtë arsye, që në moshë të re, në vitin 1923 dërgohet në Paris ku punon për ca vite në studio të ndryshme fotografike; Photo-Staniaslas dhe më pas me fotografin Gabriel Rolland (ose Rouland). Në vitin 1926 ‘l’Ecole Technique de Photographie et de Cinématographie” sapo ishte krijuar në Paris dhe Grégoire Codeli (me këtë emër figuron në regjistrin e shkollës ) ishte ndër studentët e parë që u regjistrua.

Ishte zakon i familjeve të mira të kohës të dërgonin njërin prej djemve të tyre për të studiuar në një prej qyteteve të mëdha europiane; në Stamboll për administratë, në Vjenë ose Graz për mjekësi apo shkencë, për arkitekturë dhe art në Romë ose Venecie.

Gega ndoqi shkollën (e cila ishte një kurs dyvjeçar) nga 22 nëntori 1926 deri në korrik të 1927-s e më pas, me insistimin e të atit, pa dëshirën e tij kthehet në Shkodër. Kështu pas një qëndrimi të gjatë në Paris nga 1923 – 1927 vendoset përfundimisht në Shkodër, ku vazhdoi punën e fotografit deri në vitin 1967.

Në vitet në vijim Gega punon bashkë me Kelin në studion e përbashkët. Ai është ndryshe nga i ati, më tepër i dhënë pas eksperimenteve për kënaqësi artistike sesa punës rutinë në shërbim të klientëve në studio. Natyra e tij provuese në lëmin e fotografisë veç tensioneve më të atin prodhon një lloj estetike të re, të ndryshme nga ajo e Marubëve të vjetër. Ndoshta e ndikuar nga një lloj preference për kinematografinë, personazhet e fotografuara prej tij shpesh ngjajnë me kuadro të shkëputur prej një skenari filmi, me aktorë kryesorë; gruan, fëmijët, miqtë, shkrimtarë, piktorë, muzikantë…

Sipas intervistës së vitit 1982 dhënë për Girard, për aktivitetin e tij fotografik pas kthimit Gega shprehej;

“Kur u ktheva në Shqipëri, vijova të përdor frëngjishten dhe babai më lejoi ta bëja këtë. Kam bërë të gjitha llojet e punëve fotografike dhe kam kryer shumë eksperimente: diapozitiva, fotografi me rreze infra të kuqe etj. Kam qenë abonuar në Revue Photo - Cinéma të P. Montel nga viti 1928 deri në 1939. Sot, pak kanë mbetur nga këto fotografi; nga ku edhe vetë xhelatina është shqitur”.

Në vitin 1937 ishte një ndër fotografët e komisionuar nga mbretëria për të fotografuar festimet e 25- vjetorit të Pavarësisë në Tiranë, ndërsa më 1938-n ishte pjesë e grupit të fotografëve që ndoqën ceremonitë dhe dasmën e çiftit mbretëror. Pas vdekjes së të atit, krahas fotografimit, kujdeset më shumë për arkivën e pasur të familjes, regjistrat, pllakat e xhamit dhe objektet e shumta.

Me vendosjen e regjimit totalitar vijon të punojë edhe për disa vite privatisht, por duke fotografuar gjithnjë e më pak, derisa më 1952-shin, në rrethana kushtëzuese, dorëzon studion e tij private dhe vendos të krijojë kooperativën fotografike të Shkodrës. Në të njëjtën intervistë ai shprehet:

“Më vonë, në vitin 1952, duke iu përgjigjur vullnetarisht thirrjes së Pushtetit Popullor për ngritjen e kooperativave të artizanatit, hoqa dorë nga studioja ime private. E gjithë familja ime u bë bashkë dhe vendosëm të ngremë Kooperativën Fotografike të Shkodrës. Kooperativa u krijua në studion time, në qendër të qytetit”.

Me kalimin e viteve heq dorë nga fotografimi dhe merret vetëm me inventarizimin dhe mirëmbajtjen e fondit të familjes. Në vitin 1970, në pamundësi për të mbajtur një fond të përmasave të tilla (rreth 150.000 negativë), por ndoshta edhe për shkak të ndonjë pështjellimi politik që mund të sillte mbajtja privatisht e tij - ishte koha kur historia po rishpikej nga e para, dhe për regjimin komunist ajo (historia) nuk ishte gjë tjetër veç lëndë e censurueshme dhe e seleksionueshme sipas nevojave të propagandës - vendos t’ia dorëzojë publikisht arkivin e tij dhe të familjarëve shtetit - ose, në rast se do përdorim frazeologjinë e kohës, popullit shqiptar.

Gegë Marubi u bë drejtori i parë i ‘Fototekës së Shkodrës’ dhe gjer në fund të jetës, pavarësisht moshës së thyer, u mor me identifikimin e njerëzve dhe përmbajtjen e fotografive. Vdes në Shkodër më 1984.

Rubens Shima

@@@@@@@

Keli ishte një ndër fotografët më të spikatur të kohës dhe padyshim më prodhimtari ndër tre burrat e dinastisë Marubi. Siç e cilësonte edhe Gérard Girard në artikullin 'Notes on early photography in Albania' - 'më i zoti ishte padyshim Kel Marubi, Matthew Brady dhe Nadari i kohës së tij'. ##### ##### ##### Në vitet 1920 studio “Marubi” gëzonte një reputacion të madh dhe ishte shumë fitimprurëse. Në këtë kohë Keli porosit shtypjen në tirazhe të mëdha, kryesisht në Itali të serive të ndryshme të kartolinave me pamje të Shkodrës, personave të njohur të qytetit, por edhe malësorë/e me veshjet e tire tradicionale. Studioja ishte një biznes i suksesshëm familjar, ku veç Kelit në të punonin edhe fëmijët e tij, ndër të cilët dallohej djali i madh Gega.