Dhimitër Vangjeli, njohur ndryshe edhe si Dhimitër Kristo, lindi në vitin 1872 në fshatin Prodan të Kolonjës, në juglindje të Shqipërisë. Shkollën fillore e përfundon në fshatin Fjonjat, atëbotë i njohur për punishtet (botegat) e dekorimit të kishave dhe pikturimit të ikonave. Në ato kohëra banorët e këtyre zonave lëviznin lirshëm brenda perandorisë për punë dhe tregti, kryesisht në qytetet pranë, kulturalisht të afërt me ta: Konicë, Janinë, Selanik.<br><br>

Më pas, në moshë të njomë migron në Athinë, ku veç zanatit të sheqerxhiut dhe orëndreqësit nxë edhe atë të fotografit. Nuk ka të dhëna se në çfarë rrethanash mori zejen e të fotografuarit, ndoshta si çirak në ndonjë studio fotografike në Athinë apo si autodidakt. Gjithsesi, me kthimin në vendlindje fotografia nuk do të ishte zanati i tij kryesor. Në Ersekë hap një dyqan ku fillimisht tregton gjithfarë mallrash: nga orët deri te produktet e brumit dhe ëmbëlsirat, ndërsa për zanat kishte orëndreqjen dhe në mënyrë sporadike edhe fotografimin. Njerëzit e këtyre anëve ishin punëdashës dhe për t’u mbijetuar kohërave të vështira që solli zhbërja e Perandorisë Osmane si dhe jetesa e izoluar në thellësi të vendit detyroheshin të merreshin me gjithfarë punësh për të siguruar jetesën. Kështu, krahas tregtisë dhe orëndreqjes (pasion të cilin e ruajti deri në fund të jetës), të fotografuarit me kalimin e viteve fiton përparësi mbi zanatet e tjera.<br><br>

Me gjasë kërkesa në rritje për fotografi e shtyn që një pjesë të dyqanit ta përshtatë në studio të improvizuar fotografie në shërbim të banorëve të qytezës, të cilët duhet ta kenë parë me mjaft kuriozitet dhe habi fotografinë. Me të shteruar fotografimin e banorëve të qytezës së vogël të Ersekës, e cila në fillimet e shek. XX numëronte jo më shumë se 200 frymë, udhëton në fshatrat rrotull, në zgjerim të klientelës.<br><br>

Vitet në vijim ishin të mbara për fotografin që tanimë kish fituar emër e reputacion në zonë.  Në dhjetëvjetëshin e parë të shekullit XX, kohë kur Dhimitër Vangjeli fillon të ushtrojë rregullisht zanatin e fotografit, gjendja politike në vend karakterizohej nga një paqëndrueshmëri konstante dhe rebelim në rritje i shqiptarëve kundër autoriteteve turke, i cili kulmon me krijimin e një morie çetash dhe grupimesh luftarake në mbrojtje të idesë së pavarësisë.<br><br>

Me copëtimin e Perandorisë Osmane, shtetet-kombe nacionaliste kishin lindur njëri pas tjetrit në ballkan të gjithë me ambicie për zgjerim territorial në kurriz të fqinjëve. Kështu shqiptarët, të cilët sapo kishin shpallur Pavarësinë u gjendën të përfshirë në një varg luftërash dhe konfliktesh ballkanike, të sulmuar nga gjithfarë trupash pushtuese: në Shkodër ushtria malazeze, në Shqipërinë Qendrore ushtria serbe, në Fier armata e mundur turke, në jug ushtria greke dhe trupat andarte, në Pogradec trupat bullgare.<br><br>

E në këtë kohë fort të trazuar spikat fotografi Dhimitër Vangjeli. Ky ishte momenti i tij. Tek vështron pllakat e xhamit  (të cilat gjenden në fondin e Bashkisë Kolonjë, por edhe në disa koleksione private), të bien në sy disa shkrepje të rralla të komandantëve dhe oficerëve osmanë në uniformë. Janë pa dyshim shkrepjet më të hershme të tij dhe besoj u përkasin viteve 1900- 1910. Të panjohura dhe befasuese janë edhe shkrepjet e viteve 1908 – 1912 të luftëtarëve të lirisë, kushërinjve Mihal dhe Spirro Bellkmeni, së bashku me patriotin Themistokli Gërmenji, fama e të cilëve ishte përhapur ngado në jug të vendit. Në vitet në vijim (1912-13) Dhimitër Vangjeli fotografon shpesh trupat e çrregullta greke, andartët me uniformat e tyre evzones, të njohur për inkursionet brutale ndaj banorëve myslimanë të qyteteve dhe fshatrave në jug të Shqipërisë. Galeria e personazheve zë e pasurohet me oficerë dhe ushtarë të ushtrisë së rregullt greke gjatë ekspeditave ushtarake në këto anë. Madje thuhet se edhe vetë i biri i mbretit Kostandin, princi Jorgo i Greqisë, gjatë kalimit të tij në Ersekë në 1913-n pozoi për Dhimitër Vangjelin.<br><br>

Në këtë kohë dyqani i tij kishte marrë pamjen e një studioje mirëfilli fotografike dhe kish fituar emër në krahinë. <br><br>

Luftërat Ballkanike shpejt do të ndiqeshin nga një tjetër konflikt shumë herë më i madh dhe më i përgjakshëm, Lufta e Parë Botërore. Me shpërthimin e saj erdhi edhe fundi i mbretërisë së brishtë shqiptare nën princin gjerman Wilhelm of Wied. Trupat e rregullta dhe të çrregullta greke, të shtyra nga trupat italiane dhe franceze, po tërhiqeshin nga jugu i Shqipërisë. Ushtria italiane, e cila që më 1914-n kishte zënë Vlorën dhe hinterlandin e saj, në vitin 1916 avancoi drejt jugut të Shqipërisë dhe përfshiu në zonën e saj të administrimit Gjirokastrën, Sarandën, Delvinën, Përmetin dhe krahinën e Kolonjës, ndërsa ushtria franceze e Armée d’Orient zuri Korçën dhe rrethinat e saj.<br><br>

Lufta e Madhe ishte një kohë e ‘artë’ për fotografët dhe studiot fotografike ngado në Shqipëri, e tillë ishte edhe për Dhimitër Vangjelin dhe dyqanin e tij. Tashmë ushtarët dhe oficerët italianë, pjesë e regjimenteve të dislokuara në qytezën e vogël të Ersekës, kishin rritur ndjeshëm kërkesën për fotografim - befas klientela ishte shtuar, ajo ishte e gjithfarshme, italianë, serbë, francezë – të gjithë të gatshëm të paguanin për një foto, si kujtim apo argëtim me vendësit e ‘çuditshëm’.<br><br>

Konfliktet që përfshinë dhe trazuan jugun e Shqipërisë nga dhjetëvjetëshi i parë i shekullit XX e deri në përfundim të Luftës së Madhe, me gjasë përcaktuan një herë e mirë trajektoren e Dhimitër Vangjelit si fotograf dhe fotografinë si zanatin e tij kryesor mbizotërues mbi gamën e zejeve dhe tregtive të tjera. Në këto vite (1916 -1920) veç subjekteve të përhershme fotografike: bashkëfshatarë, rite, dasma, morte -  korpusi i shkrepjeve u përket trupave të huaja ushtarake të dislokuara në zonë.<br><br>

Prodhimtaria e tij e dendur fotografike gjatë njëzetvjetëshit të parë të shekullit të kaluar, veçanërisht gjatë Luftës së Parë Botërore, e cila u shtri thellë në territoret shqiptare, ka krijuar një ansambël të pabesueshëm dëshmish fotografike me vlera të shumëfishta historike, kulturore, antropologjike, etnografike, të cilat tejkalojnë skajet kombëtare dhe e rreshtojnë Dhimitër Vangjelin ndër fotografët më tërheqës të kohës së vet. <br><br>

Seria e fotove të ushtarëve italianë në automjetet e tyre (të përshtatura për shërbime transporti për popullatën civile), të cilët pozojnë së bashku me pasagjerët vendës, apo shkrepjet e ushtarëve serbë, pjesë e Armatës Franceze të Orientit që lëviznin me misione ushtarake këtyre anëve, janë ndër shkrepjet më të bukura të kohës.<br><br>

Galeria e imazheve na shfaqet e pasur edhe me çaste të ndryshme nga përditshmëria e jetës së ushtarëve të regjimentit italian: festa, dreka, argëtime, skena gjahu, poza të ndryshme me vendësit apo me milicët shqiptarë të trajnuar prej tyre. <br><br>

Befasuese janë edhe shkrepjet e bashkëfshatarëve të tij që pozojnë të rreshtuar krah për krah njëri-tjetrit si para një ekzekutimi. Drejtpërdrejtshmëria e paraqitjes dhe pamja e tyre e shpenguar përballë kamerës na përçon pa stisje dhe inskenime realitetin e kohës, shtresën më të margjinalizuar shoqërore – fshatarët e varfër e të rreckosur - subjekte të neglizhuara nga fotografia e kësaj periudhe.<br><br>

Krijimtaria e tij e pasur dhe e ngjeshur shtrihet në vijimësi gjer në fund të viteve 1930. Në këtë periudhë (1918 – 1938), me përfundimin e Luftës së Madhe, Shqipërisë iu rinjohën kufijtë e saj ‘londinezë’, vendi u shpall Republikë e më pas monarki, me sovran Ahmet Zogun, i cili gradualisht shtriu autoritetin e tij në tërë vendin dhe vendosi stabilitet politik dhe ekonomik, sidomos gjatë periudhës së monarkisë. Në këto vite prodhimtaria fotografike e Dhimitër Vangjelit veç shkrepjeve të zakonshme të banorëve dhe familjeve kolonjare pasurohet edhe me peizazhe të ndryshme nga qyteza dhe fshatrat rrotull, zakonisht të zbrazura nga prania e njeriut apo e gjurmëve të tij. Të këtyre viteve janë edhe shumë fotografi që na dëftojnë ngjarje të ndryshme nga provinca: tubime festive në përkujtim të ditës së shpalljes së Pavarësisë, bankete, aktivitete politike, festa të zonës, oficerë të ushtrisë shqiptare në uniformë, grupe nxënësish dhe mësuesish përpara shkollës  -  pak a shumë gjithçka ndodhte në qytezën e largët.<br><br>

Në vitet 1930 fotografia ishte përhapur ngado në Shqipëri, studio të reja moderne ushtronin aktivitet thuajse në të gjitha qytetet e vendit, duke e bërë shumë konkurrues mjedisin fotografik. I moshuar dhe thuajse i izoluar në qytezë, aktiviteti i tij zë e rrallohet ndjeshëm në fillim të viteve 40’, ndërsa me vendosjen e regjimit totalitar heq dorë përfundimisht prej fotografisë.<br><br>

Gjatë gjithë jetës së tij të gjatë kish parë dhe shkrepur mjaft: osmanët, Luftën Ballkanike, lindjen e shtetit shqiptar, Luftën e Madhe, republikën, monarkinë, fashizmin, Luftën e Dytë, por në vitet e fundit të jetës do të provonte një tjetër regjim: komunizmin. Tregohet se diku në të hyrë të fshatit kishte gdhendur një stol prej guri, aty gjente prehje dhe përhumbej për orë të tëra në mendimet e kujtimet e vjetra.<br><br>

Nën regjimin e ri gjithçka kishte ndryshuar, banorët e qytezës gjithashtu; mbreti ishte zëvendësuar me partinë, bashkëfshatarët me proletarët, luftëtarët me tradhtarët, miqtë me armiqtë. Plaku e kishte kuptuar se puna e tij, dëshmitë historike të shkrepura në një gjysmë shekulli nuk i hynin në punë kurrkujt. Në vitet e fundit të jetës, thjesht për të mbajtur duart e zëna në punë, i rikthehet zanatit të kahershëm të orëndreqjes, të cilin e kish nxënë në Athinë bashkë me fotografinë. Dhimitër Vangjeli vdes në Prodan më 1957-n, duke lënë pas një ndër krijimtaritë më magjepsëse të historisë së fotografisë shqiptare. <br><br>

Pas mbylljes së dyqanit, fondin e pllakave të xhamit (shumëfish më i madh nga ky që ruhet sot)  e mbajti në shtëpi deri në fund të jetës. Pas vdekjes së tij, negativet e xhamit pësuan humbje dhe dëmtime të mëdha, pjesa e mbetur e tyre u mor nga shteti dhe u strehua në muzeun lokal të Ersekës. Jashtë çdo interesi studimor nga institucionet historike dhe kulturore të kohës, negativat e xhamit (të mbyllur në një valixhe të vjetër dhe një arkë municioni), me gjasë prej vetë fotografit për t’i ruajtur, u harruan për dekada në bodrumet e Bashkisë së Kolonjës. Në regjistra u shënuan ‘sekret’ dhe nuk u hapën asnjëherë në 40 vjet. Për regjimin totalitar dëshmitë fotografike të Dhimitër Vangjeli nuk paraqisnin interes studimor, ato ishin të panevojshme, madje kompromentuese për narrativën e historisë së Shqipërisë që ishte trilluar fund e krye. Ndaj u mbajtën mbyllur.<br><br>

Arkiva e Dhimitër Vangjelit u digjitalizua pas 59 vjetësh nga vdekja e tij, në 2016-n. Edhe sot ky arkiv është ende i panjohur për publikun. <br><br>

Pjesa kryesore e kësaj arkive (rreth 1.300 pllaka xhami,) ruhet në muzeun lokal të Bashkisë së Kolonjës, ndërsa një sasi e vogël gjendet e shpërndarë në pak koleksione private. <br><br>

Rubens Shima

@@@@@@@

Konfliktet që përfshinë dhe trazuan jugun e Shqipërisë nga dhjetëvjetëshi i parë i shekullit XX e deri në përfundim të Luftës së Madhe, me gjasë përcaktuan një herë e mirë trajektoren e Dhimitër Vangjelit si fotograf dhe fotografinë si zanatin e tij kryesor mbizotërues mbi gamën e zejeve dhe tregtive të tjera. ##### ##### ##### Gjatë gjithë jetës së tij të gjatë kish parë dhe shkrepur mjaft: osmanët, Luftën Ballkanike, lindjen e shtetit shqiptar, Luftën e Madhe, republikën, monarkinë, fashizmin, Luftën e Dytë, por në vitet e fundit të jetës do të provonte një tjetër regjim: komunizmin.

@@@@@@@

Dhimitër Vangjeli | Vajzë me veshje të zonës | rreth 1918-1920 | pllakë xhami

@@@@@@@

Dhimitër Vangjeli | Kushërinjtë Bellkameni, Mihali dhe Spiro | rreth 1908-1912 | pllakë xhami